دانشنامه تاریخی
دوره فارسی در تاریخ آذربایجان زمان طولانی را در بر می‌گیرد، از سلسله‌های باستانی تا آغاز قرن نوزدهم، زمانی که این منطقه تحت کنترل امپراتوری روسیه قرار گرفت. این دوره از اهمیت زیادی در شکل‌گیری هویت فرهنگی، زبانی و مذهبی مردم آذربایجان برخوردار است. تأثیر امپراتوری فارسی بر آذربایجان چندجانبه بود و جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زندگی این منطقه را در بر می‌گرفت.
از آغاز وجود خود، از جمله امپراتوری ماد، سرزمین آذربایجان کنونی تحت تأثیر سلسله‌های مختلف فارسی قرار داشت. با تأسیس امپراتوری هخامنشی در قرن ششم پیش از میلاد، فرهنگ و نظام اداری فارسی به عناصر مهمی از زندگی این منطقه تبدیل شد. سلسله هخامنشی با کنترل سرزمین‌های وسیع، فرهنگ، معماری و زبان خود را به آذربایجان معرفی کرد.
پس از سقوط هخامنشیان، تأثیر Persia از طریق امپراتوری ساسانی ادامه یافت که به نوبه خود تأثیر قابل توجهی بر ساکنان محلی داشت. ساسانی‌ها موضع زرتشتی‌گری را تقویت کردند، اما با ورود اسلام در قرن هفتم، دوره جدیدی از توسعه مذهبی و فرهنگی آغاز شد.
با ورود اسلام به آذربایجان، فرهنگ فارسی و اسلام شروع به درهم تنیدن کردند که به ایجاد چهره فرهنگی منحصر به فردی انجامید. اسلام به دین غالب تبدیل شد و زبان فارسی که زبان فرهنگ و ادبیات بود، جایگاه مهمی در جامعه پیدا کرد. در این دوره، شاعران آذربایجانی نخستین آثار خود را به زبان فارسی نوشتند که منعکس‌کننده سنت‌ها و آداب محلی بود.
دوره حکومت ساسانی‌ها همچنین به عنوان دوره‌ای از شکوفایی علم، هنر و معماری شناخته می‌شود. ساکنان محلی آداب و رسوم فارسی را در معماری پذیرفتند که در بناهای تاریخی که تا امروز حفظ شده‌اند، منعکس شده است. مساجد و کاخ‌هایی که در این زمان ساخته شدند، به مراکز فرهنگی و مذهبی مهمی تبدیل شدند.
اقتصاد آذربایجان در دوره فارسی متنوع و فعال بود. این منطقه به یک مرکز تجاری مهم در تقاطع مسیرهای ارتباطی غرب و شرق تبدیل شد. توسعه کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی به رونق اقتصادی کمک کرد. کشاورزی و تجارت کالاهای مختلف از جمله ابریشم، ادویه جات و جواهرات نقش مهمی را در اقتصاد ایفا کردند.
علاوه بر این، به خاطر موقعیت استراتژیک، آذربایجان به مرکزی برای تجارت کاروانی تبدیل شد. در این منطقه شهرهایی نظیر باکو، گنجه و تبریز به طور فعال توسعه یافتند که به مراکز تجاری مهمی تبدیل شدند. کم کم زیرساخت‌هایی نظیر جاده‌ها و بازارها ایجاد شدند که به توسعه تجارت و فعالیت اقتصادی کمک کردند.
ساختار سیاسی آذربایجان در دوره فارسی چندسطحی و پیچیده بود. در طول قرن‌ها، قدرت در این منطقه غالباً از یک سلسله به سلسله دیگر منتقل می‌شد که منجر به بی‌ثباتی سیاسی می‌گردید. حکمرانان فارسی به منظور تقویت قدرت خود، سلسله‌های محلی را تأسیس می‌کردند که به نمایندگی از طرف آن‌ها بر مناطق حکومت می‌کردند.
علاوه بر این، فاتحان مختلفی نظیر اعراب، ترک‌ها و مغول‌ها در طی قرن‌ها بر وضعیت سیاسی آذربایجان تأثیر گذاشتند. در نتیجه این تحولات، در منطقه تشکیلات و شاهزادگان خودمختاری شکل گرفتند که سعی در حفظ استقلال و خودمدیریتی خود داشتند.
با وجود تغییرات سیاسی و بی‌ثباتی، دوره فارسی به عنوان زمان رونق فرهنگی برای آذربایجان شناخته می‌شود. شعر، موسیقی، فلسفه و علم به سطح بالایی از توسعه رسیده بود. ادبیات این زمان با آثار شاعرانی نظیر نظامی گنجوی، فیضولی و دیگران غنی شد که آثارشان هم سنت‌های فارسی و هم محلی را منعکس می‌کرد.
نظامی، به عنوان یکی از مشهورترین شاعران آذربایجانی شناخته می‌شود که آثارش به زبان فارسی موفقیت فوق‌العاده‌ای داشت و بر ادبیات بسیاری از ملت‌های شرقی تأثیر گذاشت. شعرهای حماسی او نظیر "هفت پیکر" و "خسرو و شیرین" به آثار کلاسیکی تبدیل شدند که هنوز هم مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گیرند.
مذهب نقشی مهم در زندگی جامعه ایفا می‌کرد. اگرچه اسلام به عنوان دین غالب شناخته می‌شد، اما در آذربایجان دیگر سنت‌های مذهبی نیز حفظ شدند. زرتشتی‌گری، مسیحیت و دیگر فرهنگ‌های محلی به حیات خود ادامه دادند و تأثیر آن‌ها در فرهنگ و زندگی مردم احساس می‌شد. این تنوع مذهبی به تبادلات فرهنگی و تعامل بین سنت‌های مختلف کمک کرد.
مسلمانان محلی به طور معمول پیرو مذهب شیعه بودند که همچنین بر شکل‌گیری هویت مذهبی این منطقه تأثیر گذاشت. سنت‌های شیعه در ادامه به بخشی مهم از فرهنگ و زندگی اجتماعی آذربایجان تبدیل شدند.
از قرن شانزدهم، آذربایجان بار دیگر مورد توجه امپراتوری‌های مختلف قرار گرفت. دوره‌های رقابت بین عثمانی و فارسی منجر به جنگ‌ها و درگیری‌های پی‌درپی شد. این تهدیدات خارجی تأثیر منفی بر ثبات منطقه گذاشت و در اوایل قرن نوزدهم آذربایجان در نبرد برای نفوذ بین روسیه و فارس دخالت کرد.
در نتیجه جنگ‌های روس و فارس (۱۸۰۴-۱۸۱۳ و ۱۸۲۶-۱۸۲۸) سرزمین آذربایجان بین امپراتوری روسیه و فارس تقسیم شد. این رویدادها به پایان تأثیر فارسی در منطقه انجامید، اما میراث این دوره هنوز هم در فرهنگ، زبان و هویت مردم ادامه دارد.
دوره فارسی در تاریخ آذربایجان ردپای عمیقی در شکل‌گیری فرهنگ، زبان و هویت مذهبی بر جا گذاشت. این زمانی بود که سنت‌های فرهنگی و مذهبی مختلف در هم تنیده شدند و چهره منحصر به فردی از این منطقه ایجاد کردند. تأثیر فرهنگ و زبان فارسی هنوز هم در آذربایجان مدرن احساس می‌شود و این دوره همچنان بخش مهمی از تاریخ آن کشور است. تجربه فرهنگی و تاریخی غنی این زمان پایه‌گذار توسعه آینده کشور و مردم آن بوده و هویت منحصر به فرد آن‌ها را شکل داده است.