دانشنامه تاریخی
ایران، واقع در تقاطع بسیاری از تمدن‌ها، یکی از کهن‌ترین کشورهای جهان با تاریخ غنی و میراث فرهنگی است. در طول هزاران سال تاریخ خود، ایران مقدار زیادی از اسناد تاریخی ارزشمند را جمع‌آوری کرده است که توسعه فرهنگ، علم، هنر و دین را منعکس می‌کند. در این مقاله به بررسی برخی از معروف‌ترین و مهم‌ترین اسناد تاریخی ایران خواهیم پرداخت که تأثیر چشمگیری بر تاریخ این کشور و جهان به طور کلی داشته‌اند.
یکی از مشهورترین اسناد ایران باستان، نوشته‌های میخی امپراطوری هخامنشی (قرن‌های VI-IV قبل از میلاد) است. مشهورترین آنها، نوشته بهشتون است که به دستور شاه داریوش اول بر روی صخره‌ها در بهشتون ایجاد شده است. این نوشته، که به سه زبان (فارسی باستان، ایلامی و اکدی) انجام شده، درباره فتح داریوش و مبارزه برای تاج و تخت صحبت می‌کند. نوشته بهشتون کلیدی برای رمزگشایی خط میخی فارسی باستان شد، به همین‌گونه که سنگ رشید به رمزگشایی هیرغلیف‌های مصری کمک کرد.
اوستا متن مقدس اصلی زرتشتیان است — دینی که نقش مهمی در ایران قبل از گسترش اسلام ایفا کرده است. اوستا شامل چندین بخش است که شامل دعاها، سرودهای مذهبی، دستورات آیینی و رساله‌های فلسفی می‌شود. این اثر به زبان فارسی باستان در دوران هخامنشیان نوشته شده است، اما بخش قابل توجهی از متون پس از حمله‌های اسکندر مقدونی و اعراب گم شده است. با این حال، قطعات باقی‌مانده اوستا به مطالعه توسط تاریخ‌نگاران و دین‌پژوهان ادامه می‌دهد، زیرا به روشن شدن دیدگاه‌های مذهبی و فلسفی باستانی ایرانیان کمک می‌کند.
یکی از مهم‌ترین آثار ادبی ایران شاهنامه (یا "کتاب شاهان") است که توسط شاعر بزرگ فردوسی در قرن‌های X-XI نوشته شده است. این شعر حماسی، متشکل از بیش از 60 هزار بیت، تاریخ شاهان ایرانی را از زمان‌های افسانه‌ای تا دوران فتح اعراب به تصویر می‌کشد. شاهنامه به عنوان حماسه ملی ایران شناخته می‌شود و نه تنها یک اثر ادبی، بلکه یک سند تاریخی است، زیرا اطلاعاتی درباره جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زندگی ایرانیان باستان در خود جای داده است. این اثر همچنین نقشی مهم در حفظ زبان و فرهنگ فارسی پس از فتح عرب‌ها ایفا کرد.
امپراطوری ساسانی (سال‌های 224-651 میلادی) پس از خود تعداد زیادی از اسناد تاریخی به جای گذاشت، که در میان آنها چکیده‌های موسوم به "چکیده‌های میرزاسی" اهمیت ویژه‌ای دارند. این چکیده‌ها شامل توصیفاتی از رویدادهای مرتبط با حکومت شاهان ساسانی، فتوحات آنها، اصلاحات داخلی و روابط دیپلماتیک با امپراطوری بیزانس و سایر کشورها است. بیشتر این متون به زبان فارسی میانه نوشته شده‌اند و بخشی از آنها به دلیل ترجمه به زبان‌های عربی و سریانی تا به امروز حفظ شده است.
پس از ورود اسلام به ایران در قرن VII میلادی، فرهنگ و علم ایرانی به رشد خود در چارچوب تمدن اسلامی ادامه دادند. یکی از اسناد تاریخی برجسته این دوره آثار دانشمندان و فیلسوفان دوره عباسیان و سلجوقیان (قرن‌های VIII-XIII) است. به عنوان مثال، آثار اندیشمندانی نظیر الغزالی، ابن سینا (بوعلی سینا) و عمر خیام تأثیر قابل توجهی بر پیشرفت پزشکی، ریاضیات، نجوم و فلسفه در جهان اسلامی و فراتر از آن داشتند. این آثار به صورت دست‌نوشته‌هایی باقی‌مانده‌اند که بسیاری از آنها به زبان لاتین ترجمه شده و در اروپا قرون وسطی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
آغاز قرن بیستم در ایران با اصلاحات سیاسی مهمی همراه بود که یکی از آنها تصویب قانون اساسی 1906 بود. این سند آغازگر حکومت قانون اساسی و محدود کننده قدرت شاه بود و به پارلمان (مجلس) اختیارات قانونی قابل توجهی بخشید. قانون اساسی ایران در سال 1906 نتیجه جنبش‌های انقلابی بود که تحت تأثیر ایده‌های آزادی، برابری و عدالت گرد آمده بودند. این قانون آغازگر اصلاحات دموکراتیک زیادی در کشور بود، هرچند که در ادامه در دوره‌های مختلف تغییرات و محدودیت‌هایی دریافت کرد.
دوران حکومت سلسله پهلوی (سال‌های 1925-1979) نیز تعداد قابل توجهی اسناد تاریخی از جمله مکاتبات دیپلماتیک و توافق‌نامه‌ها با دیگر کشورها به جا گذاشت. به عنوان مثال، اسنادی که به ملی‌سازی صنعت نفت در دهه 1950 مربوط می‌شود، نمایانگر مبارزه ایران برای استقلال اقتصادی است. این اسناد شامل مکاتبات میان دولت ایران و شرکت‌های بزرگ نفتی غربی، و همچنین پروتکل‌های محرمانه مذاکرات است که روابط پیچیده دیپلماتیک و اقتصادی ایران با غرب در اواسط قرن بیستم را افشا می‌کند.
انقلاب اسلامی 1979 به طور کلی منظر سیاسی و اجتماعی ایران را دگرگون کرد. اسناد این دوره شامل بیانیه‌ها، احکام و پیام‌های رهبران انقلاب، نظیر آیت‌الله خمینی است. این متون پایه‌های ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران را نشان می‌دهند و دلایل سقوط سلطنت را توضیح می‌دهند. اسناد مهم این زمان شامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است که در سال 1979 تصویب شد و یک نظام جدید حکومتی را بر اساس اصول حقوق اسلامی (شریعت) معین کرد.
اسناد تاریخی ایران شواهد مهمی از تاریخ چند هزاره این کشور باستانی هستند. از نوشته‌های میخی هخامنشی تا قانون اساسی مدرن، این اسناد تاریخ چندوجهی ملت ایران، مبارزات آن برای استقلال، دستاوردهای علمی و سنت‌های فرهنگی را منعکس می‌کنند. بررسی این اسناد به درک تحول تمدن ایرانی و تأثیر آن بر جهان کمک می‌کند.