دانشنامه تاریخی
اصلاحات اجتماعی لیبی نقش کلیدی در شکل‌گیری ساختار سیاسی و اقتصادی کشور از زمان استقلال تا سرنگونی معمر قذافی در سال 2011 ایفا کرده‌اند. از زمان به قدرت رسیدن قذافی در سال 1969 تا پایان حکومتش در سال 2011، اصلاحات متعددی به منظور بهبود زندگی مردم، توزیع مجدد منابع و تغییر ساختار اجتماعی انجام شد. با این حال، همانند دیگر رژیم‌های خودکامه، بسیاری از این اصلاحات در شرایطی از سرکوب‌های سیاسی و محدودیت‌های آزادی‌های مدنی اجرا شدند.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای قذافی که او به دفعات به آن اشاره می‌کرد، موفقیت در حوزه آموزش بود. پیش از اینکه لیبی در سال 1951 استقلال پیدا کند، سطح سواد در کشور بسیار پایین بود. با آمدن قذافی و در سایه ملی‌سازی منابع نفتی غنی، کشور شروع به سرمایه‌گذاری مقدار قابل توجهی در توسعه زیرساخت‌های اجتماعی، از جمله آموزش کرد.
اولویت اصلی، تأمین آموزش رایگان برای همه شهروندان بود. در سال‌های اولیه حکومت قذافی، مدارس و دانشگاه‌های جدیدی ساخته شد و سیستم آموزش مدرن‌سازی شد. بورس‌های تحصیلی دولتی برای دانشجویانی که در لیبی و خارج از کشور تحصیل می‌کردند وجود داشت. این موضوع به رشد قابل توجه تعداد متخصصان ماهر در حوزه‌های مختلف علوم، پزشکی و فناوری منجر شد.
علاوه بر این، سیستم آموزش با تأکید بر سوسیالیسم عربی و نظریه‌ای که در "کتاب سبز" قذافی مطرح شده بود، اصلاح شد. هدف ایجاد "دولت توده‌ها" نیازمند این بود که آموزش باید شهروندانی را پرورش دهد که متعهد به ایده‌های سوسیالیسم و انقلاب باشند. سیستم آموزش در لیبی همچنین به‌طور فزاینده‌ای مرکزی شد، با تسلط کنترل دولتی بر فرایند آموزشی و ایدئولوژی.
یکی از چشمگیرترین اصلاحات اجتماعی در لیبی توسعه سیستم بهداشت بود. در دوره حکومت قذافی اقداماتی برای بهبود کیفیت خدمات پزشکی و دسترسی به خدمات درمانی برای همه شهروندان انجام شد.
همانند آموزش، بهداشت به‌صورت رایگان برای همه فراهم شد. در کشور بیمارستان‌ها و کلینیک‌های جدید، به‌ویژه در مناطق روستایی که قبلاً خدمات پزشکی به شدت محدود بود، ساخته شدند. پزشکان و پرسنل بهداشتی هم در لیبی و هم در خارج از کشور آموزش دیدند و با دانش و تجربیات جدید به کار در بیمارستان‌ها بازگشتند. این موضوع به افزایش کیفیت خدمات درمانی در کشور کمک کرد.
لیبی همچنین در مبارزه با بیماری‌های عفونی موفقیت‌های قابل توجهی کسب کرد. در کشور یک کمپین وسیع برای واکسیناسیون و پیشگیری از بیماری‌هایی مانند سل، مالاریا و فلج اطفال اجرا شد. سیستم بهداشت لیبی به‌عنوان یکی از بهترین‌ها در جهان عرب در نظر گرفته می‌شد، اگرچه مانند آموزش، این سیستم نیز از کنترل مرکزی و تبلیغات سیاسی رنج می‌برد، که آزادی تحقیقات علمی و عمل پزشکی را محدود می‌کرد.
پس از به قدرت رسیدن قذافی در سال 1969، توجه اصلی به توزیع مجدد ثروت و ایجاد کنترل بر منابع نفتی کشور معطوف شد. نفت به‌عنوان منبع اصلی درآمد لیبی تبدیل شد و قذافی تلاش‌های خود را بر ملی‌سازی صنعت نفت و توزیع درآمدهای حاصل از استخراج نفت متمرکز کرد.
ملی‌سازی صنعت نفت منجر به تأسیس شرکت ملی نفت لیبی (NOC) شد که بخش عمده‌ای از دارایی‌های نفتی کشور را تحت کنترل خود درآورد. منابع حاصل از فروش نفت برای اجرای برنامه‌های اجتماعی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها استفاده می‌شد. این امر سطح بالایی از پرداخت‌های اجتماعی و یارانه‌ها برای شهروندان را تأمین کرد و همچنین امکان توسعه صنایع مهم اقتصادی مانند کشاورزی و صنعت را فراهم آورد.
توجه ویژه‌ای به کاهش سطح فقری و کاهش نابرابری‌های اجتماعی معطوف شد. در این راستا، برنامه‌های اجتماعی برای بهبود شرایط زندگی شهروندان اجرا شدند، نظیر ساخت مسکن، یارانه‌دادن به مواد غذایی، خدمات پزشکی رایگان و آموزش. با این حال، این اصلاحات همچنین با افزایش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی همراه بود، که کشور را به تغییرات در بازارهای جهانی نفت مستعد کرده بود.
یکی از اصلاحات اجتماعی مهم در لیبی، بهبود وضعیت زنان بود. در دهه 1970، قذافی به‌طور فعال برای حقوق زنان مجادله کرد و اقداماتی به منظور افزایش فعالیت اجتماعی و استقلال آنها انجام داد. این شامل تأمین دسترسی زنان به آموزش، خدمات پزشکی و اشتغال بود. زنان حق یافتن شغل در نهادهای دولتی و تصدی مناصب در ارکان حکومت را پیدا کردند.
همچنین در لیبی قانونی تصویب شد که طبق آن مردان و زنان حقوق برابر در طلاق و مشارکت در تربیت فرزندان داشتند. به‌طور کلی، در لیبی سیستمی تشکیل شد که به زنان حق برابر در حوزه‌های کاری و اجتماعی را می‌دهد. با این حال، در عمل تفاوت‌های قابل توجهی بین حقوق زنان در شهرها و مناطق روستایی وجود داشت، جایی که سنت‌ها و هنجارهای مذهبی همچنان بر زندگی زنان تأثیر می‌گذاشت.
در چارچوب اصلاحات اجتماعی، لیبی همچنین سیستم تأمین اجتماعی را معرفی کرد که شامل بازنشستگی، کمک‌های بیکاری و کمک‌های مالی برای خانواده‌های پرجمعیت بود. این سیستم به‌عنوان عنصر مهمی از سیاست‌های اجتماعی لیبی تبدیل شد و حداقل تضمین‌هایی را در صورت از دست دادن شغل یا در دوران پیری برای شهروندان فراهم کرد.
سیستم بازنشستگی با هدف ایجاد جریان‌های مالی پایدار که پرداخت‌های بازنشستگی را تأمین می‌کرد، اصلاح شد. با این حال، این اصلاحات همچنین با انتقاداتی نسبت به وابستگی‌اش به درآمدهای نفتی مواجه شد. با افزایش قیمت‌های بین‌المللی نفت، هزینه‌های دولتی برای برنامه‌های اجتماعی افزایش می‌یافت، اما در شرایط افت قیمت نفت، وضعیت پرداخت‌های اجتماعی تنش بیشتری پیدا می‌کرد.
اصلاحات اجتماعی انجام شده در لیبی پیامدهای مثبت و منفی داشته است. از یک سو، بهبود دسترسی به آموزش، بهداشت و خدمات اجتماعی باعث افزایش کیفیت زندگی مردم شد. لیبی در مبارزه با فقر و نابرابری اجتماعی موفقیت‌های قابل توجهی کسب کرد و بسیاری از شهروندان خدمات و یارانه‌های رایگان از دولت دریافت می‌کردند.
از سوی دیگر، بسیاری از این اصلاحات در شرایط کنترل شدید دولت انجام شدند که آزادی شهروندان و امکان بیان سیاسی و اجتماعی را محدود کرد. بسیاری از تغییرات تحت ایدئولوژی قذافی بودند و به‌عنوان ابزاری برای تقویت قدرت او به کار می‌رفتند، نه به‌عنوان ابزاری برای ایجاد یک جامعه واقعی دموکراتیک و اجتماعی عادلانه.
پس از سرنگونی قذافی در سال 2011، بسیاری از برنامه‌های اجتماعی معلق یا تخریب شدند و لیبی با مشکلات جدی در بازسازی زیرساخت‌های اجتماعی و تأمین حقوق و خدمات پایه برای شهروندان روبرو شد.
اصلاحات اجتماعی لیبی در دوران حکومت معمر قذافی فرایند پیچیده و چندوجهی را نشان می‌دهد. با وجود موفقیت‌ها در زمینه‌هایی مانند آموزش، بهداشت و تأمین اجتماعی، اثر واقعی این اصلاحات با کنترل‌های خودکامه، تبلیغات ایدئولوژیک و وابستگی به درآمدهای نفتی محدود شد. چالش‌ها در برقراری ثبات و دموکراسی پس از سقوط رژیم قذافی همچنان مسأله‌ای مهم برای لیبی و شهروندان آن باقی مانده است.